استخراج و تجزیه کمی و کیفی اسانس اکسشن های مختلف achillea nobilis

جنس بومادران در ایران 19 گونه گیاه علفی چندساله و غالباً معطر دارد که شش گونه آن انحصاری کشور ایران است. achillea nobilis با نام فارسی بومادران تماشایی یکی از گونه های بومی این جنس در ایران است. بخش های مختلف گونه های بومادران به طور گسترده در طب سنتی به علت خواص متعدد دارویی از جمله فعالیت های ضد میکروبی-ضدالتهابی-ضدآلرژی و آنتی اکسیدان استفاده می شوند. این تحقیق با هدف مشخص کردن کمیت و کیفیت اسانس اکسشن های مختلف بومادران تماشایی (achillea nobilis) در شرایط زراعی انجام شد. برای این منظور ابتدا بذر اکسشن های مختلف بومادران تماشایی از رویشگاههای مختلف جمع آوری شده و برای اولین بار، در شرایط محیطی یکسان در مزرعه تحقیقاتی ایستگاه تحقیقات البرز واقع در شهرستان کرج کشت شد. ابتدا به منظور بررسی و مقایسه کمی و کیفی اسانس سرشاخه گلدار و هر یک از اجزای آن (گل، برگ و ساقه) به صورت مجزا، پس از جمع آوری سرشاخه یکی از اکسشن ها (جمعیت همدان) در زمان اوج گلدهی، جدا کردن اندام ها و خشک کردن در سایه، اسانس گیری به روش تقطیر با آب صورت گرفت. اسانس های حاصل با استفاده از دستگاههای گازکروماتوگرافی (gc) و گازکروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (gc/mass) مورد تجزیه کمی و کیفی قرار گرفتند بیشترین بازده اسانس نسبت به وزن خشک مربوط به گل (32/1) و کمترین مقدار بازده اسانس مربوط به ساقه (14/0) بود؛ و بازده اسانس کل سرشاخه گلدار (85/0 درصد) و برگ (62/0 درصد) بود. ترکیب های عمده اسانس گل و برگ شامل سیس-کریزانتنول (به ترتیب 1/47 و 8/50 درصد) و آلفا-توجون (به ترتیب 8/8 و 1/9 درصد) بودند. اسانس ساقه با 7/19 درصد کوبنول، 2/19 درصد ایندیپون، 4/15 درصد سیس-کریزانتنول و 9/9 درصد اینترمدول، با اسانس برگ و گل تفاوت های زیادی داشت. ترکیب های عمده اسانس سرشاخه گلدار شامل سیس- کریزانتنول (7/41 درصد)، آلفا-توجون (2/10 درصد) و کامفور (1/8 درصد) بودند. با توجه به نتایج حاصله نمونه مورد بررسی را می توان به عنوان یک کموتایپ غنی از سیس-کریزانتنول معرفی نمود. همچنین با توجه به اینکه ترکیب اسانس سرشاخه گلدار از نظر حضور ترکیب های عمده با ترکیب اسانس برگ و گل تفاوت زیادی ندارد، از طرفی عملکرد سرشاخه گلدار از عملکرد برگ و گل به تنهایی بالاتر است، اسانس گیری از سرشاخه گلدار این گیاه قابل توصیه است. سپس از سرشاخه گلدار همه اکسشن ها اسانس گیری انجام و ضمن محاسبه بازده اسانس ها، ترکیب های تشکیل دهنده آن ها مورد شناسایی قرار گرفت. نتایج نشان داد که بازده اسانس ها از 33/0 درصد تا 44/1 درصد متفاوت است. کمترین مقدار بازده اسانس مربوط به جمعیت سمنان (33/0 درصد) و بیشترین مقدار بازده اسانس مربوط به جمعیت استان کردستان، شهرستان سنندج (44/1 درصد) بود. همچنین تجزیه اسانس ها نشان داد که کل اکسشن های مورد مطالعه بر اساس آنالیز کلاستر در دو خوشه مجزا قرار گرفتند. ترکیب اصلی اسانس در خوشه 1 آرتمیزیاکتون بود که بیشترین مقدار آن (7/86 درصد) در جمعیت اکسشن 24277 مشاهده گردید. در اسانس جمعیت سنندج 5/85 درصد ، در جمعیت گرگان-2 (5/84 درصد) ، در جمعیت مراوه تپه-1 (6/81 درصد) ، در جمعیت زنجان-1( 3/81 درصد) ، در جمعیت استان گلستان-2 (2/80 درصد)و در جمعیت گلستان-3( 1/80 درصد) آرتمیزیاکتون وجود داشت. در اسانس اکسشن های خوشه 2 مقدار آرتمیزیاکتون بسیار کمتر بوده و این جمعیت ها بر اساس مقادیر ترکیب های آلفا-توجون، بتا-توجون، 8،1-سینئول و سیس-کریزانتنول به صورت کاملاً متمایزی گروه بندی شدند. همه جمعیت های موجود در کلاستر 2 به لحاظ داشتن آلفا-توجون، 8،1- سینئول و بتا-توجون مشترک بوند. جمعیت همدان2 موجود در این کلاستر منبع غنی از سیس-کریزانتنول (7/41 درصد) بود. جمعیت های گرگان-1 وخرم آباد منابع غنی از آلفا-توجون (به ترتیب 1/52 و 3/49 درصد) بودند؛ و جمعیت گرگان-1 بالاترین مقدار بتا-توجون (9/17 درصد) را در بین سایر نمونه ها داشت.